Kada sa jedne strane imamo Evropsku uniju (EU), koja je svetski lider u borbi protiv klimatskih promena i koja ima veoma visoke ciljeve u pogledu klimatske politike, a sa druge strane imamo zemlje u kojima klimatska regulativa nije toliko stroga, postoji rizik da kompanije sa sedištem u EU svoju proizvodnju bogatu ugljenikom izmeste u te zemlje.
Na taj način, njihove obaveze i postavljeni ciljevi nisu ugroženi ali ukupan negativni efekat na klimu ostaje isti. Druga opasnost je da se proizvodi iz EU jednostavno zamene proizvodima iz uvoza koji sadrže veću količinu ugljenika. Na opisane načine dolazi do tzv. „curenja ugljenika“, pojave koja poništava napore u borbi protiv klimatskih promena.
Kako bi se takva praksa zaustavila, Evropski parlament, na predlog Evropske komisije, usvojio je tzv. Mehanizam prilagođavanja granice ugljenika (Carbon Border Adjustment Mechanism – CBAM). Reč je o klimatskoj meri koja treba da spreči rizik od curenja ugljenika i podrži povećanu ambiciju EU na ublažavanju klimatskih promena, istovremeno osiguravajući kompatibilnost sa pravilima Svetske trgovinske organizacije (World Trade Organization – WTO). Takođe, CBAM će podstaći čistiju industrijsku proizvodnju u zemljama koje nisu članice EU.
Uvođenje CBAM usklađeno je sa postepenim ukidanjem dodele besplatnih dozvola u okviru Sistema trgovanja emisijama EU (EU Emissions trading system – EU ETS) kako bi se podržala dekarbonizacija industrije.
CBAM će izjednačiti cenu ugljenika između domaćih proizvoda i proizvoda iz uvoza i na taj način osigurati da klimatski ciljevi EU ne budu obesmišljeni premeštanjem proizvodnje u zemlje sa manje strogim klimatskim propisima, a istovremeno će pomoći smanjenju rizika od curenja ugljenika ohrabrujući proizvođače u zemljama koje nisu članice EU da ozelenjavaju svoje proizvodne procese.
CBAM će se u početku primenjivati na uvoz određene robe i odabranih prekursora čija je proizvodnja bogata ugljenikom i koji su pod najvećim rizikom od njegovog curenja: cement, gvožđe i čelik, aluminijum, đubriva, električna energija i vodonik. CBAM će na kraju – kada se u potpunosti implementira – obuhvatiti više od 50% emisija u sektorima pokrivenim ETS-om.
Prema političkom sporazumu, CBAM će, u svojoj prelaznoj fazi, stupiti na snagu 1. oktobra 2023. godine. Tokom ovog perioda, uvoznici robe u okviru novih pravila imaće samo obavezu prijavljivanja emisije gasova staklene bašte (Greenhouse gases – GHG) koji su ugrađeni u njihov uvoz (direktne i indirektne emisije), bez ikakvih finansijskih plaćanja ili prilagođavanja. Cilj ovog prelaznog perioda je da posluži kao period učenja za sve zainteresovane strane (uvoznike, proizvođače i vlasti) i da prikupi korisne informacije o ugrađenim emisijama kako bi se precizirala metodologija za konačni period.
Kada trajni sistem stupi na snagu 1. januara 2026. godine, kako je planirano, uvoznici će svake godine morati da prijave količinu robe koja je uvezena u EU u prethodnoj godini i ugrađene GHG. Zatim će predati odgovarajući broj CBAM sertifikata. Cena sertifikata će biti izračunata u zavisnosti od prosečne nedeljne aukcijske cene EU ETS dozvola izražene u € po toni emitovanog CO2. Postepeno ukidanje besplatne alokacije u okviru EU ETS odvijaće se paralelno sa uvođenjem CBAM u periodu od 2026. do 2034. godine.
CBAM sistem će funkcionisati na sledeći način: EU uvoznici će kupovati sertifikate o ugljeniku koji odgovaraju ceni ugljenika koja bi bila plaćena da je roba proizvedena prema cenama koje važe u EU. Nasuprot tome, kada proizvođač koji nije iz EU može da pokaže da je već platio cenu za ugljenik koji se koristi u proizvodnji robe koja je predmet uvoza, odgovarajući trošak se može u potpunosti odbiti za EU uvoznika. Potvrđujući da je za ugrađene emisije ugljenika koje nastaju u proizvodnji određenih dobara uvezenih u EU plaćena cena, CBAM će osigurati da cena ugljenika uvezenih proizvoda bude ekvivalentna ceni ugljenika domaće proizvodnje. Osiguravajući da uvoznici plaćaju istu cenu ugljenika kao domaći proizvođači u okviru EU ETS, CBAM će osigurati jednak tretman za proizvode proizvedene u EU i proizvode uvezene iz drugih zemalja i na taj način sprečiti curenje ugljenika.
CBAM je deo “Fit for 55 in 2030 package“, plana EU da smanji emisiju gasova staklene bašte za najmanje 55% do 2030. godine, u poređenju sa nivoima iz 1990. godine, a u skladu sa Evropskim klimatskim zakonom.